Donkere dorpsgeheimen

 De muren hebben oren

"In Dunkelblum hebben de muren oren, de bloemen in de tuinen hebben ogen, ze draaien hun kopjes alle kanten uit om maar niets te missen, en het gras registreert met al zijn snorharen elke stap die wordt gezet."

Zo begint de roman van de Oostenrijkse auteur Eva Menasse. En het mag duidelijk zijn, niet alleen de muren horen alles, maar ook de inwoners van het dorp Dunkelblum weten alles van elkaar. Alleen: ze spreken er niet over, Dunkelblum zwijgt. Het dorp ligt op de grens tussen Oostenrijk en Hongarije, waar op een dag een geheimzinnige bezoeker opdaagt. Pas later in de roman wordt duidelijk wie hij is en waar hij naar op zoek is. 

Geheimen

Eén voor eén leer je de inwoners van het dorp kennen. Het focale perspectief zwenkt van het ene naar het andere personage, verbonden door een  alwetende verteller; via deze personages kom je in de loop van het verhaal alle geheimen te weten; zo krijg je als lezer steeds meer stukjes van de legpuzzel. Dat maakt het boek ook wel wat ingewikkeld; je moet goed opletten om niet het spoor bijster te raken tussen al die mensen en hun verschillende gezichtspunten. Want dat is ook zoiets: herinneringen zijn persoonlijk en dezelfde gebeurtenis wordt door de ene persoon (al dan niet moedwillig) anders verteld dan door een ander. 

"De hele waarheid wordt, zoals de naam al zegt, door alle betrokkenen samen gekend. Daarom krijg je haar naderhand nooit meer goed compleet."

Het verhaal verspringt ook in de tijd; het speelt deels in 1989, deels tijdens WO II of de tijd kort daarna. Ook dit maakt het verhaal af en toe wat moeilijk te volgen. Het is soms lastig om de exacte chronologische volgorde van de gebeurtenissen te ontdekken. Maar dat vond ik ook wel slim gedaan van de auteur; het benadrukt immers het bovenstaande, zo wordt je je als lezer bewust hoe moeilijk het is herinneringen/ gebeurtenissen uit het verleden te reconstrueren.

De verteller is trouwens zeker niet onbevooroordeeld; de tekst zit vol speldeprikken en cynische opmerkingen, vooral als het over 'foute' Oostenrijkers en ex-nazi's gaat. Want dat is het grootste geheim van Dunkelblum; de gruwelijke dingen die er gebeurd zijn in de Tweede Wereldoorlog. 

Omgaan met het verleden

Het fictieve Dunkelblum is geënt op een echt dorp, waar deze gebeurtenissen echt hebben plaatsgevonden. In Rechnitz, net als Dunkelblum gelegen op de Oostenrijks-Hongaarse grens, werden aan het eind van WO II honderden Joden vermoord, daar tewerkgesteld om te bouwen aan de Süd-Ostwall (Duitse verdedigingsmuur tegen de Russen). Ze werden omgebracht door plaatselijke nazi-leiders die daar in het kasteel aan het feestvieren waren. In de roman wordt deze gebeurtenis (en ook andere gruwelen) figuurlijk én letterlijk opgegraven. Een groepje Joodse jongeren knapt het Joodse kerkhof op, een skelet wordt opgegraven, Rehberg (van het plaatselijk reisbureau) graaft in oude documenten om een stadskroniek te schrijven, de onbekende vreemdeling komt om zijn verleden te ontrafelen. Ondertussen speelt er ook nog een conflict in het dorp over het al dan niet aansluiten bij het waterschap, waarbij eigenbelang en opportunisme een grote rol spelen. En er staat een steeds grotere groep Oost-Duitse vluchtelingen aan de Hongaarse grens. Als de Dunkelblumers ontdekken dat de Duitse ambassade alle kosten vergoedt en ze kunnen verdienen aan deze vluchtelingen, zetten ze 'ruimhartig' hun deuren open. 

"Ik wil het begrijpen"

Volgens Menasse zelf is deze roman "een driedimensionale ruimte waar je je in begeeft en waarin alles met elkaar is verweven." En ondanks bovengenoemde 'ingewikkeldheid' is het juist dit driedimensionale dat deze roman zo geweldig maakt; het langzaam ontdekken van alle puzzelstukjes, alle draadjes waarmee mensen en gebeurtenissen samenhangen. Daarnaast heeft Menasse een prettige, soms ook geestige schrijfstijl, ze maakt prachtige zinnen. 

Dunkelblum staat min of meer symbool voor Oostenrijk, dat tijdens WO II de Anschluss met Hitler-Duitsland in 1938  over het algemeen enthousiast begroette. Het antisemitisme tierde welig in Oostenrijk; Joden werden mishandeld, getreiterd. Na de WO II gedroegen de Oostenrijkers zich als 'slachtoffer' van het nazisme en hulden zich, net als Dunkelblum, in stilzwijgen. Een proces van Vergangenheits-bewältigung, zoals in Duitsland, bleef in Oostenrijk uit. 

Voor Menasse was het belangrijk om uit ze zoeken hoe dat nou werkt: doorleven na een dergelijke gebeurtenis. Zoals ze zegt in een interview in Trouw: "We zitten hier beiden in onze comfortabele woningen, bijna tachtig jaar 'vrede vreugde eierkoek' en welvaart. Maar toen: Europa was vernietigd, de mensen stonden jarenlang bloot aan gruwelijke geweldsexcessen, ze wilden overleven. Ik verexcuseer het niet, ik wil het begrijpen. Hoe in zo'n klein dorp iedereen dat samen gedaan heeft , dat zwijgen.'

Gelukkig heeft Menasse zelf niet gezwegen en schreef ze deze prachtige roman voor ons. Aanrader!

Lieve groet, 

Madeleine