Over meelopers en Mefisto

 Verkoopt een 'meeloper' ook zijn ziel aan de duivel? 

Oftewel: ben je als 'meeloper' net zo schuldig als iemand die welbewust kiest voor het kwade?  En wanneer kom je in verzet tegen onrecht? Deze en andere vragen komen aan de orde in het nieuwe boek van Tom Lanoye : De draaischijf. 

Hoofdpersoon in deze geweldige roman is Alex Desmedt (what's in a name?), directeur van het grote  stadstheater in Antwerpen. Alex is een rasvoorbeeld van de 'onbetrouwbare verteller': hij vertelt ons zijn geschiedenis vanuit het graf, waarbij hij zijn eigen begrafenis en graf iets anders, en vooral grootser had voorgesteld dan de toch wat schamele bedoening die het nu is. Daar blijkt al uit dat het hele verhaal dat Alex ons voorschotelt in dit boek een soort postume aanklacht is, dat hij zich vooral slachtoffer voelt van de omstandigheden. 

"Hier lig ik dan. Honderden meters verwijderd van de plaats die mij toekomt op dit Schoonselhof. Het ereperk dat het voorgoed moet stellen zonder mij."

De draaischijf

In de begintijd van de Tweede Wereldoorlog wordt Alex benoemd tot directeur-generaal van meerdere Antwerpse theaters. Alex is bezeten van toneel, van zijn werk als acteur/ regisseur, maar om zijn werk te kunnen blijven doen, moet hij zich 'voegen' naar de Duitse bezetters. Hij is niet een directe collaborateur, zoals zijn broer Rik, maar toch sluit Alex zijn ogen voor tal van foute zaken en doet handje-klap met de Duitsers om zo zijn eigen zaakjes voor elkaar te krijgen. Zijn manier om carrière te maken luidt: "Onderspeel je hand. Ding mee naar de top maar leg het er niet duimendik op." En ja, hij denkt zo zijn (joodse) vrouw Lea te kunnen beschermen, maar is dit wel zijn echte drijfveer?  

Kort voor de bevrijding krijgt Alex een opdracht in Den Haag: hij moet met een aantal van zijn medewerkers een toneelstuk voorbereiden (decors, kostuums etc.) voor de opening van het Deutsches Theater in den Niederlanden. Het stuk dat opgevoerd wordt is Goethe's Faust/ Mefisto; Mefisto wordt gespeeld door de geniale acteur Kurt Köpfer. De grote uitdaging is het werkend krijgen van 'de draaischijf' ; een draaiend onderdeel van het toneel, dat ook weg kan zakken in de bodem. Prachtige metafoor voor het leven dat zomaar opeens anders kan zijn, voor de machtswisselingen in de politiek, en zeker ook voor Alex' eigen draaikonterij. 

Na de oorlog wordt Alex verguisd vanwege zijn 'collaboratie' met de Duitsers en vooral ook, door de rol van zijn broer in de oorlog. Hij raakt zijn belangrijke positie in de toneelwereld kwijt. Maar tot in zijn dood houdt hij zijn onschuld vol:

"In het zogenaamd hogere belang zijn een aantal goed zichtbare zondebokken geschandvlekt en veroordeeld. Zij wel. Ook ik. Voor de vorm. Voor de schijn. Noem het een geval van maatschappelijke ironie, maar ik was en ben het slachtoffer van maatschappelijk theater. Onze haven is de draaischijf die mij heeft vermalen."

 Lanoye schreef met dit boek een prachtige roman, bijna 500 pagina's dik, die geen moment verveelt. Die niet alleen draait om de o zo dunne grenslijn tussen schuld en onschuld, maar ook een ode is aan het toneel, aan acteurs, toneelschrijvers en prachtige toneelstukken. En natuurlijk raakt het een ieder persoonlijk, want: wat zou jij doen? Om je hachje te redden, of je carrière, of je geliefden? 

Begrijp je de keuzes die Alex heeft gemaakt of veroordeel je hem daarom? Heeft hij gelijk, is hij een slachtoffer? Of is hij schuldig? 

Mefisto 

Al eerder schreef Tom Lanoye over de hierboven genoemde acteur Kurt Köpfer, de Mefisto-vertolker. In 2006 schreef hij samen met Guy Cassiers het toneelstuk Mefisto forever (destijds uitgevoerd door Het Toneelhuis- Antwerpen). Hoofdpersoon in dit stuk is de acteur Kurt Köpfer en het stuk is gebaseerd op het boek Mefisto. Roman eines Carrières  van Klaus Mann (1936). Kurt Köpfer is gebaseerd op de hoofdpersoon daaruit: Hendrik Höfgen, die weer gebaseerd is op Mann's ex-zwager, de acteur Gustaf Grundgen. 

Ook in Mann's roman komt de vraag aan de orde: hoever ga je om je eigen belangen veilig te stellen, wanneer/ waarvoor verkoop je je ziel aan de duivel? Hendrik Höfgen is een middelmatig acteur, met linkse sympathieën, die aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog al gauw zijn idealen inruilt voor collaboratie met de vijand, om maar hogerop te komen in de toneelwereld. Hij raakt dik bevriend met Göring ("de dikke") en zijn vrouw, en raakt steeds verder verstrikt in nazistische kringen, waarbij hij niet schroomt om oude 'vrienden' te offeren. Eigenlijk is Höfgen een man zonder idealen; hij is een echte opportunist, waait mee met alle winden, zolang het voor hemzelf en zijn carrière maar gunstig uitpakt. 

Tip: de Hongaarse regisseur Istvan Szabo verfilmde dit boek in 1986 (Oscar!), met een geweldige rol voor Klaus Maria Brandauer als Hendrik Höfgen. Aanrader!

Ik wens je weer veel lees- en kijkplezier!

Lieve groet, 

Madeleine

De draaischijf - Tom Lanoye ISBN 978 90 446 4932 1

Mefisto.Roman van een carrière - Klaus Mann ISBN 90 417 4013 9  (Rainbow Essentials)